Talateu

Te u feinga ‘i he fakamatala ko eni, ke fai hano fakamatala ‘o e potu tohi ni, he ko ha toki potu tohi ia ‘oku lahi ‘a hono tlanga’i ‘i mamani ‘i hotau ‘aho ni, koe’uhi ko ‘ene fekau’aki tonu pea mo e lakanga ‘o ha’a fafine ‘i he Lotu. ‘I he ngaahi kuonga kimu’a atu ‘o e lotu, na’e mahino ko e me’a pe ‘a tangata, ke fatongia’aki ‘a e lakanga malanga pea mo e lakanga faifekau, ‘i he Siasi. ‘Oku kei tauhi ni ‘e he Siasi Katolika Loma, mo e ngaahi Siasi ‘o Tonga,‘i Tonga ni, ‘a e tukufakaholo ko ia, neongo kuo lahi ai ‘a honau fakaanga’i ‘e he kakai mei tu’a mei he Siasi pea mo loto pe foki. 

Neongo ‘oku lau ko ha faka’ilonga laka kimu’a ‘a hono tukutukuange atu ‘o e ngaahi tukufakaholo ‘a e Siasi, ka ‘oku taau ke tau fakakaukau’i ‘a e ngaahi tukufakaholo ‘oku tau puke ki ai, pe ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘oku tau kei piki ai ki ai? Ko hono me’a mahu’inga ‘o e lotu, ko e fai ki he finangalo ‘o e ‘Otua. Pea kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Otua ‘a hono finangalo kiate kitautolu he Tohitapu. ‘I he’ene pehē, ‘oku taau ke tau siofi ‘a ‘ene fekau’aki ‘o e ngaahi me’a ‘oku tau fai ‘i he lotu pea mo e lau ‘a e Tohitapu. Ko hono totonu ia ‘o e lotu ‘oku tau kau ki ai, ‘i hono anga na’e fai’aki ‘e Sisu mo e kau Aposetolo, ko e Lotutohitapu, ‘a ia ko e fa’ahinga lotu, ‘oku fakahinohino mei he Tohitapu ‘a e me’a ke tau tui ki ai, pea mo e me’a ke tau fai ki ai.

‘Oku ‘ikai ko e “laka ‘a e kuonga” ‘a e me’a fakahinohino ‘o e Lotu, ka ko e Tohitapu, ‘a ia ko e folofola mo’ui ia ‘a e ‘Otua pea ‘aonga ki he kuonga kotoa pe. Ka koe’uhi kuo hū mai ha ngaahi fakalakalaka fakakuonga kehe he ‘aho ni, kuo feinga ai ‘a e tokolahi he loto Siasi (pea ko e me’a fakaloloma mo’oni ia) ke liliu ‘a e me’a ke tau tui ki ai mo e me’a ke tau fai ki ai, ke tuliimui ‘o fakatatau mo e laka ‘a e kuonga. Pea ‘oku kau ki he ngaahi me’a kuo liliu, ‘a e anga ‘etau fakakaukau ki he faka-Sotoma.

Kuo lahi ‘a e ngaahi Siasi he ‘otu muli na, pea a’u mai foki ki hotau kaungā’api, ki Nu’u Sila, ‘a hono tali ‘e he Siasi, ke lau ‘a e faka-Sotoma ko e me’a ‘oku taau ke tau puke ki ai, kae tautautefito ki hono fai ‘e he kau faifekau mo e kau taki ‘o e Siasi. ‘Oku pehē foki mo e ngaahi fakalakalaka he fakakaukau ki he tu’unga ‘o fafine he Siasi. Na’e kamata he ta’u 1988 nai ‘a hono fili ‘o ha’a fafine ki he lakanga faka-faifekau ‘i he Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Tonga, pea kuo hokohoko mai ai ha kau fefine ni’ihi, kuo fakahū hake ki he lakanga ni.

 Ko e me’a ‘oku taau ke fakamahino, ko ha fo’i fakalakalaka eni he tafa’aki fakamo’ui ‘a e Siasi, (‘okapau te tau lau ia ko ha fakalakalaka) na’e toki kamata mai pe he ngaahi ta’u ‘e nimangofulu kuo hili ange. Na’e ‘ikai ke pehē ‘a e fakakaukau ‘a e Siasi mei hono kamata’anga. Pea ‘oku ‘asi ‘a e tu’unga fakahisitōlia ‘o e Siasi ‘i he lau ki he lakanga ‘o fafine ‘i he Siasi ‘i hono kei tauhi mai ‘e he ngaahi Siasi Tonga kae’uma’ā ‘a e Siasi Katolika Loma. Ka ko e tupu’anga ‘o e fa’ahinga ākenga fo’ou ko eni, ko e hake’uta ‘a e taukave ‘oku lolotonga fai ni, ki he “totonu ‘a ha’a fafine”. Pea neongo ‘oku ‘ikai mahino pe ko e hā koā ‘a e “totonu” ‘oku fai ki ai ‘a e taukave, ka ‘oku mahino mei hono angafai ‘o e taukave ni, ko e me’a ‘oku lī ki ai ‘a e tukufua, ko e faka’amu ke faitatau pe ki ha’a tangata mo ha’a fafine he me’a kotoa pe, ‘o a’u ai pe ki he ngaahi lakanga ‘o e Siasi. 

Ka neongo ia, ‘o hangē ko ‘etau lau ‘anenai, ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e aafe ‘a e tokolahi ‘o mamani, ke piki ki ha fa’ahinga mo’oni, ko ha ‘uhinga lelei ia kiate kitautolu ke tau tali ai ‘a e fakakaukau ko ia, ‘o tatau aipē ‘i ha me’a pe. ‘Oua ‘aupito. Ko hono taau ‘o e kakai ‘okumuimui ki he ‘Eiki ko Sisu Kalaisi, ke nau piki ki he Tohitapu ko e folofola ‘a e ‘Otua, ko e mafai taupotu taha pe ia ke ne fakahinohino kitautolu ki he me’a ke tau tui ki ai mo e me’a ketau fai. Pea kapau ‘oku fesītu’a’aki ‘a e folofola ‘a e ‘Eiki pea mo e laka ‘a e kuonga, pea ‘e sai ke tau piki ki he me’a ‘oku falala’anga, ki he Tohitapu, he ko e folofola mo’ui ia ‘a e ‘Oku-‘i-ai mo Na’e-‘i-ai mo Kaha’u. He kuo pau ke ngata a e me’a kotoa pe, ka ko e folofola
‘a e ‘Otua, ‘e tu’u ‘o ta’engata. 

Ko ia ‘a e ‘uhinga ‘o e fakamatala ni, ko e feinga ke fai hano fakamā’opo’opo ‘o e ngaahi lau
kuo fai ‘o fekau’aki mo ha potu tohi ‘oku tu’u lotoloto he tālanga fekau’aki mo e tu’unga ‘o fafine he Siasi, ‘a ia ko 1 Timote 2:11-15. Ka teu nofo pe he’eku fakamatala ko eni, ki he veesi 11-12, he ‘e fe’unga ‘ānoa pe ia ke tuku ki ai ‘a ‘etau tokanga heni. Ka kimu’a ia ‘oku
taau ke tau ‘uluaki kamata ma’u pe mei he Tohitapu.

Ko hano liliu ‘o 1 Timote 2:11-15

Ko e fakaofi fakahisitōlia (historical criticism) 

‘Oku mahino ko e tohi ko eni ‘a Paula kia Timote, ko ‘ene fai ke poupou ‘a Timote ke ne “fai ‘a e tau lelei… puke ma’u ‘a e tui kae’uma’ā ‘a e konisenisi ‘ata’atā” (1:19), he kuo teke’i ‘e he ni’ihi ‘o e lotu, ‘a e me’a ko ia, ‘o kau ai ‘a Aiminia, Alekisanita mo Failito (1:20; 2 Tim.2:17), pea ‘i he’enau fai pehē “kuo nau tūkia ‘i he me’a ‘oku kau ki he tui”. ‘Oku ‘i Efeso ‘a Timote (1:3), pea ‘oku fakamahino ‘e Paula, ‘a e ‘uhinga ‘o hono tuku ia ai, ‘a ia ke ne “fekau ha ni’ihi [mei he Siasi] ke tuku ‘enau ako’aki ha me’a kehe”. ‘Oku mahino ko e “me’a kehe” ko eni, na’e kau ai ‘a e “ngaahi talatupu’a, mo e lau hokohoko ta’ehanoiku’anga” ‘a ia ko ha fa’ahinga me’a “‘oku ngali ke tupu mei ai ha fakakikihi” (1:4). ‘Oku mahino foki, na’e lau ‘e he fa’ahinga ako “me’a kehe” ko eni, ko e kau “faiako ‘i he Lao kinautolu” (1:7), ‘o ngali ai ke falala’anga ‘enau ngaahi akonaki. 

 Ko hono pango, he ne nau fai ‘enau ngaahi akonaki he feitu’u hala, ‘a ia ko e loto Siasi. Kae fakatatau ki he lau ‘a Paula, na’e tonu ke nau ‘alu ki he kau faka’otuamate ‘o malanga’i ki ai ‘a e Lao, koe’uhi ke ne ue’i ai kinautolu ke nau hola mai ki he “tokateline haohaoa”. He ko hono kovi ‘o ‘enau fai he loto Siasi, ko e faifai pea ‘e fakakaukau ‘a e fa’ahinga kuo nau ‘osi tui ki he kosipeli “‘o e langilangi ‘o e ‘Otua Mohu Monū’ia”, ‘oku tu’u he ngaahi tu’utu’uni ‘o e Lao, ha “fakalahi” ‘o ‘enau lotu (fakafehoanaki Kol.2:23). Pea ‘i he fai pehē, ‘e iku ki hono tukuange ai ‘o e “tui totonu”, he kuo ‘ikai kei fe’unga ‘a e mā’oni’oni ‘oku ma’u foaki pe, ko e me’a he tui kia Sisu, ka kuo pau ke “fakalahi” ‘aki ia ‘a e me’a ‘oku tala ‘e he Lao. 

Kuo mahino foki, na’e pehē ‘a e hē ‘a ha ni’ihi he Siasi, ‘a ia ‘oku kau ki ai ‘a Alekisanita pea mo Aiminia, ‘a ia kuo tautea kinaua ‘e Paula ‘o “tukuange kia Setane mōna kinisi” (1:20). Matamata ko ha ongo tangata mahu’inga eni ‘o e Siasi ‘a ia ‘oku ‘ilo ki ai ‘a e taha kotoa pe ‘i Esia Minu, ke ‘uhinga ai ‘a e fokotu’u hona hingoa heni ‘e Paula. Ko kinaua mo e fa’ahinga na’e muimui kiate kinaua, ‘oku lau ki ai ‘a Paula ‘o pehē, kuo nau “hiki mei he
totonu ‘o e lotu… he’enau nofo ki he ngaahi fa’ahikehe fakahala mo e ngaahi tokateline ‘a kau tevolo”. Pea ko hono tupu’anga ‘enau hē, he kuo akonaki’i kinautolu ‘e he“fakamatamatalelei ‘a e kakai ‘oku lea loi, ‘a e kakai kuo tā faka’ilonga ho’onautolu konisenisi” (4:1-2). Pea ‘oku mahino na’a nau akonaki’aki, ke “tapui ‘a e mali” pea ke “faka’ehi’ehi mei he ngaahi fa’ahinga me’akai [‘e ni’ihi]” (4:3). ‘Oku mahino, ko e ngaahi “lao” eni na’a nau feinga ke tānaki atu ki he “tokateline haohaoa” ‘o hangē nai ko ha“fakalahi” ‘o ‘ete lotu. Ka ‘oku talafakapatonu ‘e Paula, ko e fa’ahinga akonaki pehē, ‘oku ne hoko ‘e ia ko ha me’a ke makatu’unga ai ‘a hono li’aki ‘e he kakai lotu ‘a e tui totonu.

 

 

 

About

Ministries